Bijna de hele bevolking heeft basisvoorzieningen op fietsafstand, twee derde heeft basisvoorzieningen op wandelafstand

In 2050 moeten volgens de strategische visie van het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen meer mensen basisvoorzieningen in de directe leefomgeving vinden. Autoverplaatsingen kunnen zo worden vervangen door verplaatsingen te voet of met de fiets, wat voordelen biedt voor milieu en gezondheid. Deze doelstelling kadert binnen het internationale concept van de 15-minuten-stad, waarin gewoond wordt in compacte, diverse en kwalitatief ontworpen buurten met winkels, kantoren, scholen, gezondheidszorg, sport, cultuur en ontspanning op wandelafstand.

In 2022 had 98% van de inwoners in Vlaanderen toegang tot een korf van basisvoorzieningen op minder dan 15 minuten fietsen, d.w.z. op minder dan 3,75 km, vanuit hun woning: een bakker, slager of kleine voedingswinkel, een dokter, een apotheker, en een lagere en/of kleuterschool.

Dit betekent dat er eigenlijk amper woonomgevingen zonder basisvoorzieningen op fietsafstand zijn in Vlaanderen. Deze woonomgevingen bevinden zich vooral in het landelijk gedeelte van Vlaanderen (circa 100 000 personen), waarvan meer dan twee derde buiten de kernen (circa 70 000 personen). Op het kaartbeeld springen delen van de Westhoek, de Kustpolders en Haspengouw in het oog.

Voor 69% van de Vlamingen bevinden de basisvoorzieningen zich op minder dan 15 minuten wandelen van de woning, d.w.z. op minder dan 1,2 km. Deze woonomgevingen hebben gemiddeld een inwonersdichtheid van 56 inwoners/ha, en zijn voornamelijk gesitueerd in de kernen (62%, waarvan 37% verstedelijkt, 11% randstedelijk  en 14% landelijk).

De nabijheid van basisvoorzieningen is één van de kwaliteiten van het wonen in Vlaanderen. De verklaringen hiervoor zijn deels historisch. De geografie van Vlaanderen maakte het mogelijk om op nagenoeg alle plekken te bouwen. De Ferrariskaarten uit de 18^e eeuw illustreren deze historische nederzettingsstructuur van Vlaanderen, gekenmerkt door grotere en kleinere steden op relatief korte afstand van elkaar, maar vooral ook door veel kernen en tussenliggende verspreide agrarische bebouwing. Het gewestplan, goedgekeurd in de jaren ‘70 van de vorige eeuw, consolideerde deze verspreide bebouwde context grotendeels en breidde ze nog uit met later te ontwikkelen woongebieden. De voorzieningen hebben omwille van een economische logica het wonen gevolgd en bevinden zich nabij de woningen.

Hoewel een groot deel van de bevolking basisvoorzieningen op wandel- en/of fietsafstand heeft, gebeurde in 2022 nog 55% van de verplaatsingen tussen 1 en 5 km met de auto. Verplaatsingen korter dan 1 km gebeurden in 76% van de gevallen wel te voet of met de fiets.

Ruim de helft van de bevolking heeft toegang tot basisvoorzieningen op maat van ouderen en minder mobiele doelgroepen

Niet iedereen is even mobiel. In het kader van de walkability-tool van het Vlaams Instituut Gezond Leven werd ingeschat dat ouderen zich te voet trager en minder ver verplaatsen. In 2022 had 55% van de inwoners in Vlaanderen op 800 m van de woning basisvoorzieningen gericht op ouderen (d.w.z. de korf zonder lagere en/of kleuterscholen). Deze woonomgevingen, die ook voor minder mobiele gebruikers geschikt zijn, hebben gemiddeld een inwonersdichtheid van 68 inwoners/ha, en liggen voor iets meer dan de helft in de kernen (52%). Niet alleen een deel van de verstedelijkte kernen (33%), maar ook een deel van de randstedelijke (8%) en landelijke kernen (11%) worden gekenmerkt door de hoge wandelbereikbaarheid van voorzieningen voor ouderen of minder mobielen.

Onderzoek naar impact van schaalvergroting en kernversterking nodig

Vlaanderen heeft dus een positieve uitgangspositie qua toegang tot basisvoorzieningen in de directe leefomgeving. Door het verspreide woon- en voorzieningenpatroon kunnen heel wat inwoners een korf van basisvoorzieningen op fiets- en/of wandelafstand van hun woning vinden. Dit draagt bij tot de goede woonkwaliteit in Vlaanderen.

In de toekomst is extra longitudinale analyse aangewezen om na te gaan of de toegang tot basisvoorzieningen de komende jaren in de goede richting blijft evolueren. Zo is het onder andere relevant om te onderzoeken wat de impact van schaalvergroting van de voorzieningen is op hun nabijheid. We denken hierbij aan het verdwijnen van buurtwinkels en de vervanging hiervan door kleinere supermarkten, maar ook aan de pensionering van lokale dokters en de trend om deze dienstverlening te laten evolueren tot gezondheidscentra waar meerdere gezondheidswerkers samenwerken.

Ook is het nuttig om de evolutie van de toegang tot basisvoorzieningen te analyseren in relatie tot de evolutie van de verspreide bebouwing en de kernversterking in Vlaanderen. In het Ruimterapport 2021 stelden we vast dat zowel de kernversterking als de verspreide bebouwing in Vlaanderen toenam. Het is nog niet duidelijk wat dit als impact heeft op de bereikbaarheid van basisvoorzieningen vanuit de woning.