Vlaming leeft gemiddeld 13 maanden minder lang gezond door fijn stof

Fijn stof is een verzamelnaam voor deeltjes in de lucht. Deze deeltjes hebben uiteenlopende samenstellingen en afmetingen. Doorgaans spreekt men over PM_2,5 en PM₁₀ (Particulate Matter): deeltjes met een diameter kleiner dan 2,5 en 10 micrometer. Blootstelling aan fijn stof kan leiden tot ziekte en vroegtijdige sterfte. De gezondheidsimpact wordt ingeschat met behulp van de Disability Adjusted Life Year (DALY) oftewel het potentieel verloren gezond levensjaar. De Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) gebruikt deze maat om de ziektelast van populaties te begroten en onderling te vergelijken. Het aantal DALY’s is het aantal gezonde levensjaren dat een populatie potentieel verliest door een stressor, zoals de blootstelling aan een verontreinigende stof. Het is de som van de jaren verloren door sterfte en de jaren geleefd met ziektes, rekening houdend met de ernst en de duur ervan.

In 2023 gingen door blootstelling aan fijn stof potentieel 132 gezonde levensjaren per 10 000 persoonsjaren verloren in Vlaanderen. Fijn stof levert hiermee de grootste bijdrage aan de ziektelast door milieuverontreiniging in Vlaanderen. Vertaald naar de impact op de volledige levensduur, bij een gemiddelde levensverwachting van 83,2 jaar, betekent dit dat elke inwoner in Vlaanderen bij levenslange blootstelling aan de huidige fijnstofniveaus potentieel 1,1 gezonde levensjaren (DALY’s) verliest. Een gemiddelde Vlaming blijft dus 13 maanden minder lang gezond door blootstelling aan fijn stof. Voor jongeren, ouderen of mensen die al kampen met onderliggende (chronische) aandoeningen kan dit een onderschatting zijn.

Impact daalt maar blijft (te) hoog

De gezondheidsimpact door blootstelling aan fijn stof (per 10 000 persoonsjaren) daalde in de periode 2005-2023 met bijna 50%. De lagere gezondheidsimpact is een gevolg van de verminderde uitstoot van (voorlopers van) luchtverontreinigende stoffen, zowel in binnen- als buitenland. Ook andere factoren, zoals meteorologische omstandigheden, kunnen een rol spelen en schommelingen tussen jaren verklaren. Tussen 2020 en 2022 bleef de daling uit en was zelfs een lichte stijging merkbaar. In 2023 zette de daling zich opnieuw door vanwege het natte voor- en najaar en de eerder natte zomermaanden, die gunstig waren voor de luchtkwaliteit.

Het Vlaams Luchtbeleidsplan 2030 stelt als middellangetermijndoel dat het aantal vroegtijdige sterftes als gevolg van langdurige blootstelling aan PM_2,5 tegen 2030 met de helft verminderd moet worden t.o.v. 2005. Vroegtijdige sterfte betekent sterfte op een leeftijd lager dan de gemiddelde levensverwachting. Onderstaande figuur toont 3 491 (95%-betrouwbaarheidsinterval 2 654 tot 3 901) vroegtijdige overlijdens in 2023. Dit gemiddelde blijft hoog, maar is wel met ongeveer 52% afgenomen t.o.v. 2005, en bereikt ook voor de eerste keer sinds de metingen de doelstelling van het Vlaams Luchtbeleidsplan.

Hoewel het aantal vroegtijdige sterftes een dalende trend vertoont, is de gezondheidsimpact als gevolg van fijn stof nog steeds te hoog. Binnen de Europese Green Deal streeft men met de ‘zero pollution ambition’ naar een verontreiniging zonder schadelijke gezondheidseffecten voor mens en milieu tegen 2050. In lijn hiermee stelt het Vlaams Luchtbeleidsplan dat de concentraties verontreinigende stoffen in 2050 nergens hoger mogen zijn dan de advieswaarden van de WGO. In september 2021 verlaagde de WGO haar advieswaarden voor langetermijnblootstelling aan fijn stof tot 5 µg/m³ PM_2,5 en 15 µg/m³ PM₁₀ (jaargemiddelde concentratie). Met bevolkingsgewogen jaargemiddelde concentraties van 9,7 µg/m³ voor PM_2,5 en 17,3 µg/m³ voor PM₁₀ in 2023, worden deze advieswaarden nog steeds overschreden in Vlaanderen. Dat jaar werden zo goed als alle inwoners in Vlaanderen blootgesteld aan teveel PM_2,5 en het overgrote deel van de bevolking aan teveel PM₁₀ (zie Blootstelling aan fijn stof).

Langdurende blootstelling aan PM2,5 veroorzaakt grootste gezondheidsschade

Langdurige blootstelling aan kleinere stofdeeltjes (PM_2,5) vertegenwoordigde bijna 98% van de gezondheidsimpact van fijn stof in 2023. Het zijn dus niet de korte perioden van (hoge) blootstelling, maar vooral langdurige blootstelling aan kleine stofdeeltjes dat de grootste gezondheidsschade veroorzaakt. Langdurige blootstelling aan PM₁₀ verklaarde ongeveer anderhalf procent van de gezondheidsimpact. De impact van kortdurende blootstelling aan PM_2,5 en PM₁₀ maakte in 2023 minder dan 1% van de totale gezondheidsimpact van fijn stof uit.

Onderstaande figuur toont dat van alle achttien meegenomen gezondheidseffecten vroegtijdige sterfte door PM_2,5 het meest doorweegt: het verklaart 40% van de totale impact van fijn stof in 2023. Daarnaast zijn het optreden van nieuwe gevallen van astma bij kinderen, diabetes type 2 bij volwassenen en hoge bloeddruk bij volwassenen elk verantwoordelijk voor ongeveer 15% van de ziektelast door blootstelling aan fijn stof.

Aanpak op meerdere fronten nodig

Zowel de industrie-, landbouw-, transport- en tertiaire sectoren als de huishoudens hebben al grote inspanningen geleverd om de fijnstofuitstoot te verminderen. Dit zorgde voor een duidelijke afname van concentratieniveaus en gezondheidsimpact. Er zit echter nog veel potentieel in de verdere reductie van de uitstoot van (primair) fijn stof – en roet in het bijzonder – door huishoudelijke houtverbranding en in het terugdringen van de ammoniakemissies door de landbouw. Ammoniak reageert in de lucht met stikstof- en zwaveldioxiden tot (secundair) fijn stof. Ook bij wegverkeer en industrie kunnen de emissies nog verder naar beneden. Er is dus een aanpak op meerdere fronten nodig, over sectoren maar ook over regiogrenzen heen. Een belangrijk aandeel van de fijnstofconcentraties in Vlaanderen is immers afkomstig van vervuilde lucht uit naburige regio’s. Tegelijk exporteert Vlaanderen ook heel wat stof over zijn grenzen.