Vlaming leeft gemiddeld 15 maanden minder lang gezond door fijn stof

Fijn stof is een verzamelnaam voor deeltjes in de lucht. Deze deeltjes hebben uiteenlopende samenstellingen en afmetingen. Doorgaans spreekt men over PM2,5 en PM10 (Particulate Matter), dat zijn deeltjes met een diameter kleiner dan 2,5 en 10 micrometer. Blootstelling aan fijn stof kan leiden tot ziekte en vroegtijdige sterfte. Om de gezondheidsimpact in te schatten wordt hier de DALY gebruikt: DALY staat voor Disability Adjusted Life Year of potentieel verloren gezond levensjaar en is een maat gebruikt door de Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) om de ziektelast van populaties te begroten en onderling te vergelijken. Het aantal DALY’s is het aantal gezonde levensjaren dat een populatie potentieel verliest door een stressor, bijvoorbeeld blootstelling aan een verontreinigende stof, en is de som van de jaren verloren door sterfte en de jaren geleefd met ziektes, rekening houdend met de ernst en de duur ervan. Concreet worden hier achttien korte- en langetermijngezondheidseffecten van fijn stof berekend en uitgedrukt in eenzelfde DALY-eenheid.  

In 2022 gingen door blootstelling aan fijn stof potentieel 151 gezonde levensjaren per 10 000 persoonsjaren verloren in Vlaanderen. Fijn stof levert hiermee de grootste bijdrage aan de ziektelast door milieuverontreiniging in Vlaanderen. Vertaald naar de impact op de volledige levensduur, bij een gemiddelde levensverwachting van 82,6 jaar, betekent dit dat elke inwoner in Vlaanderen bij levenslange blootstelling aan de huidige fijn stofniveaus potentieel 1,2 gezonde levensjaren (DALY’s) verliest. Een gemiddelde Vlaming blijft dus 15 maanden minder lang gezond door blootstelling aan fijn stof. Voor jongeren, ouderen, of mensen die al kampen met onderliggende (chronische) aandoeningen kan dit een onderschatting zijn.

Impact daalt maar blijft (te) hoog

De gezondheidsimpact door blootstelling aan fijn stof (per 10 000 persoonsjaren) daalde in de periode 2005-2022 met ruim 40%. De lagere gezondheidsimpact is een gevolg van de verminderde uitstoot van (voorlopers van) luchtverontreinigende stoffen, zowel in binnen- als buitenland. Ook andere factoren, zoals meteorologische omstandigheden, kunnen een rol spelen en schommelingen tussen jaren verklaren. In 2021 was er opnieuw een stijging van de gezondheidsimpact t.o.v. 2020 (+7%), al blijft die onder het gemiddelde voor de periode 2015-2021. In 2022 bleef de gezondheidsimpact schommelen rond het niveau van 2021 (-1% t.o.v. 2021).

Het Vlaams Luchtbeleidsplan 2030 stelt als middellange termijndoel dat het aantal vroegtijdige sterftes als gevolg van langdurige blootstelling aan PM2,5 tegen 2030 met de helft verminderd moet worden t.o.v. 2005. Vroegtijdige sterfte betekent sterfte op een leeftijd lager dan de gemiddelde levensverwachting. Onderstaande figuur toont de evolutie in Vlaanderen. In 2022 waren er ongeveer 4 262 (95%-betrouwbaarheidsinterval van 3 248 tot 4 757) vroegtijdige overlijdens. Dit gemiddelde blijft hoog, maar is wel met ongeveer 42% afgenomen t.o.v. 2005. Op basis van de huidige waarden zijn we dus op goede weg om de doelstelling van het Vlaams Luchtbeleidsplan te halen. Opvolging van de evolutie blijft echter cruciaal.

Hoewel het aantal vroegtijdige sterftes een dalende trend vertoont, is de gezondheidsimpact als gevolg van fijn stof nog steeds te hoog. Binnen de Europese Green Deal streeft men met de zero pollution ambition naar een verontreiniging zonder schadelijke gezondheidseffecten voor mens en milieu, en dat tegen 2050. In lijn hiermee stelt het Vlaams Luchtbeleidsplan dat de concentraties verontreinigende stoffen in 2050 nergens meer hoger mogen zijn dan de advieswaarden van de WGO. Deze advieswaarden zijn gericht op het vermijden van schadelijke gezondheidseffecten. In september 2021 verlaagde de WGO haar advieswaarden voor langetermijnblootstelling aan fijn stof tot 5 µg/m³ PM2,5 en 15 µg/m³ PM10 (jaargemiddelde concentratie). Ter vergelijking, in 2022 bedroeg de bevolkingsgewogen jaargemiddelde concentratie in Vlaanderen 11 µg/m³ voor PM2,5 en 19,8 µg/m³ voor PM10. In datzelfde jaar werden alle inwoners in Vlaanderen blootgesteld aan teveel PM2,5 en het overgrote deel van de bevolking werd ook blootgesteld aan teveel PM10 (zie indicator Blootstelling aan fijn stof).

Langdurende blootstelling aan PM2,5 veroorzaakt grootste gezondheidsschade

Langdurige blootstelling aan kleinere stofdeeltjes (PM2,5) vertegenwoordigde ruim 97% van de gezondheidsimpact van fijn stof in 2022. Het zijn dus niet de korte perioden van (hoge) blootstelling, maar vooral langdurige blootstelling aan kleine stofdeeltjes dat fijn stof schadelijk maakt. Langdurige blootstelling aan PM10 verklaarde bijna 2% van de gezondheidsimpact. De impact van kortdurende blootstelling aan PM2,5 en PM10 maakte in 2022 in totaal minder dan 1% van de totale gezondheidsimpact van fijn stof uit.

DALY-berekeningen laten toe om de impact voor verschillende gezondheidseffecten te vergelijken. Onderstaande figuur toont dat van alle achttien meegenomen gezondheidseffecten vroegtijdige sterfte door PM2,5 het meest doorweegt: het verklaarde 41% van de totale impact van fijn stof in 2022. Verder droegen het optreden van nieuwe gevallen van astma bij kinderen, diabetes type 2 bij volwassenen en hoge bloeddruk bij volwassenen elk bij tot respectievelijk 15% van de ziektelast door fijnstofblootstelling in datzelfde jaar.

Aanpak op meerdere fronten nodig

Er zijn al grote inspanningen geleverd door de industrie, de landbouw, de huishoudens, de tertiaire sector en de transportsector om de fijnstofuitstoot te verminderen. Dit zorgde voor een duidelijke afname van concentratieniveaus en gezondheidsimpact. Er zit nog veel potentieel in de verdere reductie van de uitstoot van (primair) fijn stof – en roet in het bijzonder – door huishoudelijke houtverbranding en in het terugdringen van de ammoniakemissies uit de landbouw. Ammoniak reageert in de lucht met stikstof- en zwaveldioxiden tot (secundair) fijn stof. Ook bij wegverkeer en industrie is er nog potentieel om de emissies te reduceren. Er is dus een aanpak op meerdere fronten nodig, over sectoren maar ook over regiogrenzen heen. Een belangrijk aandeel van de fijnstofconcentraties in Vlaanderen is immers afkomstig van vervuilde lucht uit naburige regio’s. Tegelijk exporteert Vlaanderen ook heel wat stof naar de omringende regio’s.