Open ruimte blijft afnemen 

Vlaanderen behoort tot de regio’s met het hoogste ruimtebeslag in Europa, waardoor open ruimte schaars is. Dit tekort aan open ruimte heeft aanzienlijke gevolgen, waaronder een verhoogd risico op overstromingen, verminderde waterinfiltratie en -berging, een daling van de CO₂-opslagcapaciteit door planten en bodem, en een verlies aan biodiversiteit. Het behoud van open ruimte is dan ook essentieel voor het waarborgen van een gezonde leefomgeving en het aanpakken van de klimaatuitdagingen. Daarom streeft de strategische visie van het Beleidsplan Ruimte Vlaanderen ernaar om bijkomend ruimtebeslag tegen 2040 terug te dringen tot 0 ha.  
 
Toch blijft de druk op de open ruimte in Vlaanderen groot. Tussen 2013 en 2022 daalde de totale oppervlakte aan open ruimte in Vlaanderen van 947 287 ha naar 930 940 ha, wat overeenkomt met een afname van 69,5% naar 68,3%. Dit is het gevolg van een brutoverlies van 26 609 ha aan open ruimte, waarvan slechts 10 262 ha werd gecompenseerd door nieuwe open ruimte. Het nettoverlies bedraagt daardoor 16 347 ha in minder dan tien jaar.

Snelheid van afname van open ruimte daalt

Tussen 2013 en 2022 is het nettoverlies aan open ruimte groter dan de toename van ruimtebeslag, met respectievelijk gemiddeld -5,0 ha per dag versus +4,6 ha per dag. De snelheid waarmee open ruimte verdwijnt, is de afgelopen jaren wel afgenomen. In de periodes 2013-2016 en 2016-2019 bedroeg de afname gemiddeld 5,7 ha per dag, goed voor ongeveer 6 000 ha per periode. Tussen 2019 en 2022 daalde deze snelheid tot 3,5 ha per dag, wat neerkomt op een totaal verlies van 4 000 ha. Deze vertraging kan deels worden toegeschreven aan een verminderde bouwactiviteit en lagere economische groei vanwege o.a. de coronacrisis, de gestegen energie-, grond- en materiaalprijzen en de strengere wetgeving rond stikstofuitstoot (zie ook de briefing Ruimtebeslag).

21% van de open ruimte ingenomen door huizen en tuinen 

Van de 26 609 ha bruto verdwenen open ruimte werd een aanzienlijk deel ingenomen door huizen en tuinen, goed voor 21,4% (5 688 ha). Daarnaast werd 15,8% (4 215 ha) gebruikt voor overige bebouwde terreinen, zoals leegstaande panden en kerkgebouwen. 13,7% (3 652 ha) werd omgezet naar onbebouwde terreinen (pleinen, parkeerterreinen, braakliggende gronden …). Industrie en landbouwgebouwen en -infrastructuur namen respectievelijk 11% en 9,7% in. Zo’n 10% (2 700 ha) van de verdwenen open ruimte behoort niet tot ruimtebeslag (grasland in landbouwgebruik, overige graslanden, akker, bos …). Deze oppervlakte wordt niet langer als open ruimte gedefinieerd omdat ze onderdeel werd van een kern. Op het terrein is hier fysiek echter niets veranderd.

Open ruimte bestaat voor 70% uit landbouwgrond 

In 2022 beslaat de totale oppervlakte aan open ruimte in Vlaanderen 930 940 ha, waarvan het grootste deel (69,5% oftewel 646 313 ha) bestaat uit akkers en graslanden in landbouwgebruik. Daarnaast neemt bos een aanzienlijk aandeel in, goed voor 16% (148 834 ha). Deze verdeling weerspiegelt de traditionele ruimtelijke structuur van Vlaanderen, waarbij landbouw en natuur een cruciale rol spelen in het behoud van open gebieden. 

Tussen 2013 en 2022 heeft het landgebruik binnen de open ruimte in Vlaanderen belangrijke verschuivingen doorgemaakt. De oppervlakte aan akkerland nam sterk toe met 7 053 ha (+1,7%), terwijl graslanden in landbouwgebruik een aanzienlijk verlies kenden van 21 528 ha (-8,7%). Ook overige graslanden (-5 310 ha; -9,8%) en bos (-1 926 ha; -1,3%) zagen hun aandeel dalen. Tegelijkertijd groeiden wateroppervlakken (+3 319 ha), struikgewas (+3 005 ha) en moerasgebieden (+732 ha). In het geval van water gaat het om een verbeterde nauwkeurigheid van de gebruikte dataset t.o.v. 2013 i.p.v. om grote veranderingen op het terrein.

Grootste aandeel aan open ruimte in de Westhoek, grootste afname in het Waasland

Er zijn aanzienlijke regionale verschillen in het aandeel open ruimte. In 2022 heeft de Westhoek het grootste aandeel, met 83,5% van de oppervlakte (97 033 ha). Dit illustreert de landelijke en relatief onaangetaste aard van deze regio. Daarentegen behoren de regio’s Zuid-West-Vlaanderen, Rivierenland en Antwerpen tot de gebieden met het laagste aandeel open ruimte, met respectievelijk 58,6% (26 341 ha), 58% (29 724 ha) en 54,6% (54 778 ha). 

Hoewel de afname van open ruimte een algemeen fenomeen is in Vlaanderen, zijn er regionale verschillen in de mate van deze afname. Het Waasland kende tussen 2013 en 2022 de sterkste relatieve afname, met een daling van 2,1% (1 143 ha). Zijn meer verstedelijkt karakter draagt bij aan de druk op de open ruimte. Aan de andere kant bleef de afname in de Westhoek beperkt tot 0,8% (945 ha). Deze regio slaagt er dus het beste in om zijn open ruimte te behouden.